Pałac w Białaczowie

Opis

Dziedzictwo kulturowe.
Stolicą gminy jest Białaczów - dawne miasteczko, dziś - wieś i siedziba gminy. Pierwsze wzmianki na temat Białaczowa pochodzą z XII wieku. Mówią, że ród posiadający dobra białaczowskie wywodził się z linii Odrowążów, a mianowicie Straszów Białaczowskich, którzy za czasów piastowskich prowadzili w tych stronach wzmożoną akcję kolonizacyjną.
Do nadania osiedlu praw miejskich miał się przyczynić Kazimierz Wielki. W roku 1350 Białaczów liczył 366 mieszkańców. W 1434 roku Białaczów występuje już jako miasto. W 1456 roku wychowanek Akademii Krakowskiej – Piotr Strasz, po pożarze odnowił przywileje tego miasta i na sejmie piotrkowskim zdobył dla niego prawa magdeburskie.
W połowie XVII w. Białaczów przeszedł w ręce Kochanowskich a następnie Dembińskich. W 1667 roku liczył 20 domów i 200 mieszkańców. W 1710 roku nawiedziło go morowe powietrze. Zmarło wtedy 120 osób. W 1748 roku pojawiła się w Białaczowie szarańcza, która pozostawiła po sobie gołą ziemie i z tego powodu nastał wielki głód.
W 1727 roku nabył te dobra Jan Małachowski, starosta opoczyński, po którym w spadku przejął je Stanisław Małachowski, znakomity mąż stanu za czasów Stanisława Augusta. Rozwijał on tu nie tylko rolnictwo, ale również przemysł i górnictwo. Pracowało tu wielu urzędników administracyjnych i dozoru gospodarczego. Zajął się też trudną sytuacjąDziedzictwo kulturowe.
Stolicą gminy jest Białaczów - dawne miasteczko, dziś - wieś i siedziba gminy. Pierwsze wzmianki na temat Białaczowa pochodzą z XII wieku. Mówią, że ród posiadający dobra białaczowskie wywodził się z linii Odrowążów, a mianowicie Straszów Białaczowskich, którzy za czasów piastowskich prowadzili w tych stronach wzmożoną akcję kolonizacyjną.
Do nadania osiedlu praw miejskich miał się przyczynić Kazimierz Wielki. W roku 1350 Białaczów liczył 366 mieszkańców. W 1434 roku Białaczów występuje już jako miasto. W 1456 roku wychowanek Akademii Krakowskiej – Piotr Strasz, po pożarze odnowił przywileje tego miasta i na sejmie piotrkowskim zdobył dla niego prawa magdeburskie.
W połowie XVII w. Białaczów przeszedł w ręce Kochanowskich a następnie Dembińskich. W 1667 roku liczył 20 domów i 200 mieszkańców. W 1710 roku nawiedziło go morowe powietrze. Zmarło wtedy 120 osób. W 1748 roku pojawiła się w Białaczowie szarańcza, która pozostawiła po sobie gołą ziemie i z tego powodu nastał wielki głód.
W 1727 roku nabył te dobra Jan Małachowski, starosta opoczyński, po którym w spadku przejął je Stanisław Małachowski, znakomity mąż stanu za czasów Stanisława Augusta. Rozwijał on tu nie tylko rolnictwo, ale również przemysł i górnictwo. Pracowało tu wielu urzędników administracyjnych i dozoru gospodarczego. Zajął się też trudną sytuacją  gospodarczo – prawną mieszczan Białaczowskich. Pragnąc wrócić im dawną wolność, w 1787 roku przywrócił i rozszerzył ich dawne przywileje. Powołał również administrację miejską, składającą się z burmistrza i radnych, dla których kilka lat później pobudował ratusz i sprawił zegar. Przy tej okazji miasto otrzymało herb przedstawiający na niebieskim tle splecione litery – SM. Były to inicjały Stanisława Małachowskiego. „Okres największej świetności rezydencji białaczowskiej wiąże się z rodziną Małachowskich i Bröel- Platerów. Dzisiejsze rozplanowanie wsi powstało w wyniku działalności urbanistycznej Stanisława Małachowskiego, na jego zamówienie wybudowano pałac z otaczającym go parkiem, a w centrum wsi ratusz. Stanisław Małachowski stworzył w Białaczowie wielkie założenie urbanistyczno krajobrazowe obejmujące zespół pałacowy wraz z parkiem- dawnym zwierzyńcem, zabudowania folwarczne oraz miasto z kościołem i ratuszem jako dominantami kompozycji. Bryła pałacu została połączona widokową aleją z budynkiem klasycystycznego ratusza /1797r./ w rynku podkreślając tym samym jedność miasta z majątkiem ziemskim i przynależnymi wsiami. Ten postępowy magnat stworzył tu wzorcowy, nowocześnie zorganizowany kompleks dóbr, z centralnym ośrodkiem administracyjnym. O dużych ambicjach właściciela świadczyć może wytyczenie rozległego, ekstensywnego rynku, swoim rozmiarem przekraczającego potrzeby niewielkiego miasteczka. Jest to typowa cecha miast prywatnych w Polsce. Rzadkością na tych terenach jest natomiast wytyczenie bardzo szerokich ulic o charakterze promenadowym. Do dziś zachowała się struktura wielkoobszarowej gospodarki rolnej oraz ślady kompleksowego zagospodarowania wód i lasów, a także liczne zabytki techniki. Układ komunikacyjny w postaci promieniście zbiegających się dróg do centralnie położonego miasta łączył podległe dobrom wsie. Na polanach śródleśnych zachowały się do dzisiaj wsie o archaicznych często formach rozplanowania z licznie występującą zabudową drewnianą.
Układ urbanistyczny Białaczowa złożony jest z trzech odrębnych lecz powiązanych kompozycyjnie jednostek: właściwego miasta, zespołu folwarcznego- Stanisławów oraz zespołu pałacowo parkowego. Reliktów pierwotnego rynku należy dopatrywać się w trójkątnym rynku przed kościołem i po jego przeciwnej stronie. Stary rynek znajdował się na północ od obecnego, na poszerzeniu drogi z Końskich do Opoczna, po obu stronach zabytkowego kościoła / XII- XIX wiek/, będąc w tej części miasteczka warto zwrócić uwagę również na dzwonnicę pochodzącą z 1852 roku. Linie zabudowy dzisiejszego rynku pochodzą z początku XVIII wieku. Plac w formie wydłużonego regularnego trapezu oparty jest krótszą podstawą o drogę z Opoczna do Końskich, a od zachodu z zespołem pałacowym, częściowo zachowaną wielką aleją parkową prowadzącą od głównego budynku pałacowego. Dawniej w Białaczowie występowała zabudowa drewniana, ze względu na bezpieczeństwo przeciwpożarowe luźna. Dominował zachowany do dziś typ domu ustawionego kalenicowo z sienią przelotną, mieszczącego obok izb mieszkalnych, osobną komorę z wejściem od ulicy służącą za skład rzemieślnika lub kupca. Dzisiejsza zabudowa zabytkowa w części miejskiej jest w większości murowana, zwarta, ustawiona kalenicowo i pochodzi z XIX wieku. Najwięcej zabytkowych budynków znaleźć można przy ul. Parczowskiej i Piotrkowskiej, pojedyncze przy ul. Kościelnej, Sobieńskiej, Szkolnej, Wąskiej i Wolności. Mamy tu 5 budynków drewnianych /3 budynki z I połowy XIX wieku, 1 z końca XIX wieku i początku XX wieku/ i 7 budynków murowanych /1 budynek z I połowy XIX wieku, 3 z końca XIX wieku i 2 z początku XX wieku/.
Najmniejszy z elementów struktury Białaczowa jest- Stanisławów- przedmieście, zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie rezydencji pałacowej, połączone folwarkiem. Z XIX- wiecznej zabudowy Stanisławowa przekształconego w zespół folwarczny wymienić należy zajazd z początku XVIII wieku oraz budynki gospodarcze folwarku: stajnię /1791r./, spichlerz /1791 r./ i gorzelnię /1920r./. Zachowało się również kilka domów z XIX wieku oraz zespół klasycystycznych zabudowań folwarcznych /brak danych na temat projektanta czy budowniczego ww. obiektów/. Nie zachował się niestety do naszych czasów zespół czworaków folwarcznych ani dwór w pobliżu folwarku. Wybudowano tu natomiast współczesne „blokowisko” całkowicie nie skomponowane z otaczającym krajobrazem” (źródło: Dr. Małgorzata Milecka- Białaczów- małe miasto z wielką perspektywą? str. 5-6).
Ozdobą Białaczowa jest okazały, klasycystyczny pałac wzniesiony w latach 1797 - 1800 przez Jakuba Kubickiego dla marszałka Stanisława Małachowskiego. Następnie rezydencja przeszła w ręce brata Stanisława – Antoniego Małachowskiego. Kolejnym właścicielem został Ludwik Małachowski, syn Antoniego. Nie zostawił on po sobie męskiego potomstwa, a jedynie trzy córki (Hortensję, Taidę i Stefanię). Najstarsza z nich , Hortensja z tych samych powodów co Antoni zapisała majątek swemu siostrzeńcowi (a zarazem synowi Stefanii), Ludwikowi Hr. Broël – Plater. Od tego momentu, aż do roku 1945 pałac był w posiadaniu właścicieli o tym nazwisku. Obecnie zespół pałacowy wraz z parkiem mieści Dom Pomocy Społecznej. Administratorem całego obiektu jest Starostwo Powiatowe w Opocznie.